Jak rozwijać umiejętność skupienia na zadaniu
czyli o koncentracji uwagi u dzieci
czerwiec 23, 2025
Bodźce… Żyjemy w czasach przesyconych różnorakimi bodźcami raz po raz oddziałującymi na wszystkie nasze zmysły. Z jednej strony prawa rynku, a z drugiej styl
i tempo życia powodują, że pragniemy urozmaiceń, zmian i atrakcji. Niestety, świat skonstruowany w ten sposób głównie z myślą o osobach dorosłych, w takim samym, a może
i większym stopniu oddziałuje również na najmłodszych. Ilość bodźców generowanych
w naszym otoczeniu, ze zdwojoną siłą uderza w dzieci, których psychika i osobowość są niezwykle plastyczne i podatne na wszelkiego rodzaju wpływy i sygnały z otoczenia. W tak dynamicznie zmiennych warunkach zmuszeni jesteśmy niemalże walczyć o każdą sekundę uwagi naszych pociech. Oczekując od nich skupienia często po prostu zapominamy, iż jego osiągnięcie wymaga zapewnienia określonych warunków, najlepiej całkowicie wolnych od niekontrolowanych wpływów środowiska zewnętrznego. O ile jednak nie jest możliwym całkowite odcięcie dziecka od płynących do niego zewsząd bodźców, o tyle istnieją sposoby, aby pomóc mu w doskonaleniu i rozwinięciu umiejętności związanych ze skupieniem na zadaniu. Co ważne, nad kształtowaniem tak zwanej koncentracji uwagi u dziecka, realizowanym rzecz jasna przez pedagogów w przedszkolach czy na późniejszym etapie
w szkołach, można – a pokuszę się o stwierdzenie że nawet należy, pracować także
w warunkach domowych. O sposobach i możliwościach rozwoju tej umiejętności napiszę nieco później. Na wstępie pozwolę sobie jednak na krótkie omówienie samego pojęcia koncentracji uwagi oraz objawów wskazujących na to, iż dziecko może mieć problemy z jej osiągnięciem.
Czym jest koncentracja uwagi?
Definicyjnie rzecz ujmując koncentracja to skupienie działań dla osiągnięcia jakiegoś celu, jak również intensywne skupienie uwagi na wybranym przedmiocie, zjawisku czy sytuacji[1]. Patrząc przez pryzmat ujęcia medycznego, koncentracja jest jedną z cech uwagi
i oznacza jej zogniskowanie na danym bodźcu czy działaniu. Uwaga z kolei należy do podstawowych funkcji poznawczych, oprócz pamięci, myślenia, spostrzegania zmysłowego
i komunikacji[2]. Najprościej rzecz ujmując, dzięki koncentracji działamy efektywniej
i sprawniej. Wspomaga ona proces nauczania i zapamiętywania. Zgodnie z przyjętym podejściem naukowym koncentracja winna wykazywać następujące cechy[3]:
- selektywność – wybieranie odpowiedniego momentu na skupienie uwagi,
- czujność – oczekiwanie na pojawianie się uwagi,
- kontrola – panowanie nad koncentracją,
- intensywność – nasilenie skupienia uwagi,
- trwałość – utrzymywanie uwagi przez dłuższy czas,
- kierunek – skupienie na konkretnym zadaniu,
- pojemność – skupienie na odpowiedniej liczbie zadań,
- zmienność – przechodzenie od jednego zadania do drugiego
Przekładając podejście naukowe na potrzeby naszego codziennego funkcjonowania, koncentracją uwagi możemy nazwać umiejętność skupiania się na wykonywanych w danej chwili czynnościach, bez rozpraszania się pod wpływem innych bodźców.
W dużym uogólnieniu i przy zastosowaniu prostej kwantyfikacji podkreślić należy, iż cechą w zasadzie każdego dziecka jest brak koncentracji. Nikogo nie powinno niepokoić, jeśli małe dziecko nie zawsze reaguje na to, co się do niego mówi, szczególnie w sytuacji, gdy
w danym momencie jest ono zajęte czymś innym. To zupełnie normalne, iż najmłodsze dzieci bardzo szybko porzucają wykonywane zadania i nie skupiają się na nich na dłużej. Dziecko, jako bardzo podatne na bodźce wykazuje wysoką labilność wobec wykonywanych zadań. maluch zawsze będzie wybierał to, co w danym momencie jest dla niego atrakcyjniejsze (silniejsze bodźcowo) niż to, czego się od niego akurat oczekuje. Ta cecha jednak powinna charakteryzować tylko te najmłodsze dzieci – do 5. roku życia. Z wiekiem koncentracja dziecka staje się coraz lepsza[4].
Z tego też względu o pewnych nieprawidłowościach związanych z koncentracją uwagi mówi się zazwyczaj dopiero u dzieci w wieku szkolnym. Ważnym jest jednak, aby możliwie najwcześniej wychwycić wszelkiego rodzaju zaburzenia i nieprawidłowości związane
z koncentracją uwagi oraz podjąć działania zmierzające do ich eliminacji bądź minimalizacji. Brak umiejętności skupienia się na powierzonym zadaniu może bowiem skutkować znacznymi trudnościami w nauce, a w przypadku niepodjęcia działań zmierzających do eliminacji tego zjawiska, jego konsekwencje mogą być zauważalne także w dorosłym życiu.
Jakie symptomy mogą wskazywać na zaburzenia koncentracji uwagi?
Zaburzenia koncentracji uwagi są relatywnie łatwo zauważalne. W przypadku dzieci najłatwiej będzie je jednak zaobserwować w szkole, która niemalże statutowo ukierunkowana jest na wyznaczanie uczniom różnego rodzaju zadań i oczekiwanie na ich realizację. Wśród najczęściej spotykanych problemów związanych z zaburzeniem koncentracji uwagi wymienić można[5]:
- postępujące w czasie problemy ze skupieniem uwagi wzmagające się wraz z upływem czasu lekcji;
- brak umiejętności skupienia się na jednym zadaniu przez dłuższy czas;
- nieuważne słuchanie i trudności z rozumieniem;
- niekonsekwencja, niekończenie rozpoczynanych zadań;
- niedokładność w realizacji powierzonych zadań, powierzchowne traktowanie problemu;
- roztargnienie;
- nieumiejętność wykonywania czynności w tym samym czasie;
- obserwowany na podstawowym poziomie brak podzielności uwagi;
- brak właściwej organizacji pracy;
- nieumiejętność planowania i organizacji;
- niechęć do podejmowania aktywności umysłowej;
- ogólnie pojęte trudności w nauce;
- szybkie poddawanie się;
- błyskawiczne rozpraszanie się;
- zaburzone poczucie czasu;
- odwlekanie w czasie wykonania zadań; odkładanie wszystkiego na później.
Jak ćwiczyć koncentrację uwagi?
Jak już wspomniałam, w zasadzie przyrodzoną cechą każdego malucha jest brak koncentracji. Rolą rodziców i pedagogów jest jednak, aby wykształcić w maluchu zdolność do skupienia się na wyznaczonych zadaniach. Zważywszy na ilość dostarczanych z otoczenia łatwo dostępnych, a niekiedy wręcz nachalnie bombardujących nasze pociechy bodźców, zadanie to z każdym rokiem staje się coraz trudniejsze. Są jednak pewne sposoby treningu koncentracji uwagi u dzieci. I choć o zaburzeniach związanych z umiejętnością skupienia na zadaniu mówić możemy dopiero w wieku szkolnym, to trening koncentracji uwagi powinniśmy rozpocząć znacznie wcześniej – już na etapie przedszkolnym. Ponieważ jednak tak małe dzieci raczej nie będą skore do współpracy, dobrze jest aby ćwiczenia te organizować w formie zabaw, które maluchowi wydadzą się po prostu atrakcyjne. Wśród ćwiczeń rozwijających koncentrację uwagi, pamięć oraz wyobraźnię wymienić można między innymi[6]:
- Rymowanki – nauka krótkich, rymowanych wierszyków.
- Układanie puzzli – warto zacząć od prostych wzorów, aby nie zniechęcić malucha
i sukcesywnie zwiększać trudność obrazka i ilość elementów. - Słuchanie odgłosów otoczenia – dziecko zamyka oczy, prosimy, aby skoncentrowało się na dźwiękach dochodzących z otoczenia. Dajemy mu czas na wsłuchanie się. Następnie pytamy, co słyszało, jaki dźwięk przypadł mu do gustu, co go drażniło. Jaki jest najbliższy dźwięk, który słyszysz? Jaki jest najgłośniejszy? Jaki najcichszy? Jaki najdalszy?
- Gry planszowe – wspomagają rozwój intelektualny dziecka, uczą poprzez zabawę. Gry takie jak warcaby czy szachy uczą rozważania różnych opcji rozgrywki, rozwijają umiejętność zapamiętywania poszczególnych sytuacji oraz poprawiają zdolność logicznego myślenia.
- Rysunek na plecach – dziecko siedzi na podłodze, zamyka oczy, druga osoba rysuje mu na plecach, np. domek, słońce, kwiat, itp. Dla starszych dzieci mogą to być litery, cyfry. Następnie pytamy je, co zostało narysowane. Jeśli dziecko nie potrafi odpowiedzieć na pytanie – czynność powtarzamy.
- Gry typu memory – na rynku dostępne są różne wersje gry dostosowane do możliwości dzieci w różnym wieku. Dla najmłodszych można wybrać wersję
z obrazkami, które należy łączyć w pary. Memory to doskonały przykład ćwiczenia na pamięć krótkotrwałą dla najmłodszych. - Porównywanie (znajdź różnicę) – na rynku dostępne są również gry polegające na szukaniu różnic w obrazkach. Najczęściej zabawa ma kilka etapów o różnym stopniu trudności. To świetny sposób na ćwiczenie koncentracji i pamięci fotograficznej dziecka.
- Lampa, podłoga, nos – mówimy podane słowa i pokazujemy je ręką (prosimy aby dziecko pokazywało z nami), potem prowadzący zabawę co innego mówi, co innego pokazuje (prosimy dziecko aby pokazywało tylko to co mówimy).
- Zabawy wprowadzające sekwencje – głuchy telefon, powtórz nr telefonu (zaczynamy od 3-4 cyfr), jedziemy na wycieczkę (zabawę zaczynamy mówiąc: Jedziemy na wycieczkę i zabieramy… wymyślamy i wymieniamy na zmianę
z dzieckiem rzeczy, jakie zabieramy, powtarzając przy tym te wcześniej wymienione). - Wymienianie ciągu słów – na ustalone wcześniej słowo lub grupę słów dziecko ma klasnąć.
- Nazywamy i szybko wskazujemy na sobie części ciała – dla zmylenia co jakiś czas zmieniamy kolejność.
- Podaj kolejność – układamy w rzędzie kilku przedmiotów, następnie zasłaniamy je, chowamy jeden i pytamy dziecko, czy czegoś brakuje.
- Pytania do obrazka – pokazujemy dziecku ilustrację i prosimy, by przez 30 sekund uważnie jej się przyglądało. Następnie zabieramy rysunek i prosimy o odpowiedzenie na różne pytania dotyczące tego, co znajdowało się na obrazku.
- Labirynty – szukanie wyjścia w skomplikowanym układzie dróg.
- Plan wydarzeń – słuchanie tekstu czytanego głośno przez osobę dorosłą, po czym – opowiadanie treści lub układanie planu wydarzeń
Wskazane tu zabawy to oczywiście jedynie kilka możliwości treningu koncentracji uwagi. Ilość ćwiczeń i zabaw ogranicza w zasadzie jedynie nasza wyobraźnia i kreatywność. Niemniej jednak, przed rozpoczęciem każdej z takich zabaw powinniśmy pamiętać przede wszystkim o tym, aby do minimum ograniczyć dopływ niekontrolowanych bodźców zewnętrznych. Miejmy również na uwadze, iż w podejściu do dzieci z deficytem uwagi dobrze jest kierować się tzw. zasadą 3R definiowaną jako: regularność (systematyczność, ustalony rytm), rutyna (unikanie nagłych zmian, codziennie ten sam schemat postępowania), repetycja (powtarzalność poleceń aż do skutku).
[1] Por. https://sjp.pwn.pl/sjp/koncentracja;2472958.html [dostęp: 10 sierpnia 2023 r.]
[2] M. Kowalkowska, Zaburzenia uwagi i koncentracji, 2015 r., https://wylecz.to/uklad-nerwowy-i-psychiatria/zaburzenia-uwagi-i-koncentracji/ dostęp: 10 sierpnia 2023 r.
[3] A. Forzpańczyk, Koncentracja. Skuteczny trening skupiania uwagi, Wydawnictwo Samo Sedno, Warszawa 2015, s. 12
[4] Por: www.poradnikzdrowie.pl/ciaza-i-dziecko/zdrowie-dziecka/zaburzenia-uwagi-i-koncentracji-u-dziecka-aa-x6iF-TVBE-RjrZ.html
[5] www.glospedagogiczny.pl/artykul/jak-pracowac-z-uczniem-majacym-trudnosci-z-koncentracja (dostęp: 22 kwietnia 2025)
[6] Przedruk ze strony: www.ppp-tomaszow.pl Ćwiczenia rozwijające pamięć i koncentrację uwagi dla dzieci w wieku przedszkolnym | PPP w Tomaszowie Lubelskim
Literatura:
- A. Forzpańczyk, Koncentracja. Skuteczny trening skupiania uwagi, Wydawnictwo Samo Sedno, Warszawa 2015, s. 12;
- M. Kowalkowska, Zaburzenia uwagi i koncentracji, 2015 r., https://wylecz.to/uklad-nerwowy-i-psychiatria/zaburzenia-uwagi-i-koncentracji/ dostęp: 25 kwietnia 2025 r.;
- https://sjp.pwn.pl/sjp/koncentracja;2472958.html [dostęp: 25 kwietnia 2025 r.];
- www.poradnikzdrowie.pl/ciaza-i-dziecko/zdrowie-dziecka/zaburzenia-uwagi-i-koncentracji-u-dziecka-aa-x6iF-TVBE-RjrZ.html [dostęp: 25 kwietnia 2025 r.];
- www.glospedagogiczny.pl/artykul/jak-pracowac-z-uczniem-majacym-trudnosci-z-koncentracja [dostęp: 22 kwietnia 2025];
- www.ppp-tomaszow.pl Ćwiczenia rozwijające pamięć i koncentrację uwagi dla dzieci w wieku przedszkolnym | PPP w Tomaszowie Lubelskim [dostęp: 22 kwietnia 2025];
autor: mgr Paulina Knop